Τετάρτη 22 Απριλίου 2009

Η ταινία Okuribito και η έκθεση Bodies: μια διαφορετική προσέγγιση του θανάτου


Το Okuribito (Departures), μία σύγχρονη εξαιρετική ιαπωνική ταινία (2008), αναφέρεται με ξεχωριστή ευαισθησία σε ένα μουσικό, που με την απόλυσή του από την ορχήστρα που έπαιζε βιολοντσέλο, βλέπει το όνειρο της ζωής του να καταρρέει. Αναζητώντας δουλειά στην επαρχιακή πόλη που μετοικεί με τη γυναίκα του, παγιδεύεται από την υψηλή αμοιβή που του προσφέρει ιδιοκτήτης γραφείου κηδειών. Η απέχθεια του για τα πτώματα και η κοινωνική του απαξίωση προοδευτικά μεταλλάσσονται σε μία βαθύτερη αντίληψη του θανάτου που περνά μέσα από το σεβασμό του νεκρού. Αντίληψη πως ο νεκρός κάποτε ήταν ζωντανός και το όλο τελετεργικό του μακιγιαρίσματος είναι ζωτικής σημασίας για τους συγγενείς. Αλλά και για τον ίδιο, που πλέον αντιλαμβάνεται πως το αρχικά φρικώδες επάγγελμα είναι τελικά λειτούργημα. Βεβαίως στην πορεία θα έχει την ευκαιρία να προετοιμάσει το εξώδιο ταξίδι και για δικούς του ανθρώπους, με τους οποίους επικοινωνεί από τη θέση αυτή καλύτερα και ουσιαστικότερα από όταν ήταν ζωντανοί.

Το όλο θέμα πολύ βαθύτερα ανεπτυγμένο στην ιαπωνική αυτή ταινία, θυμίζει μία μικρή σκηνή από ένα άλλο έργο, του Τιμ Μπάρτον, τη «Νύφη». Όταν οι σκελετοί έρχονται από την κατοικία τους να συναντήσουν τους ζωντανούς, οι τελευταίοι φρίττουν και τρομοκρατούνται κατά τα γνωστά πρότυπα των θρίλερ. Μόνο ένα παιδάκι κάνει ένα βήμα μπρος και κραυγάζοντας από χαρά τρέχει και πέφτει στην αγκαλιά του παππού του, που αναγνώρισε ανάμεσα στους σκελετούς. Και φυσικά ο παππούς ανταποδίδει. Στο Okuribito ο θάνατος δεν είναι μία απλή φυσική κατάληξη, ένα ιατρικό γεγονός, ο τρόμος του αγνώστου, η απέχθεια προς το πτώμα που σήπεται. Είναι το αναπόφευκτο που στολίζεται από τους ζωντανούς με τελετουργίες όχι περιττές, ούτε αδιάφορες ή τυπικές, αλλά γεμάτες με σεβασμό για τον άνθρωπο που αναχώρησε. Κάτι σαν τελευταίο χάδι φευγαλέο στην ψυχή που σάλπαρε ήδη. Κάτι σαν τελευταία απέλπιδη προσπάθεια των ζώντων να επικοινωνήσουν με τον αγαπημένο τους.

Και κάτι ακόμα. Πολύ σημαντικό. Το μακιγιάζ που τελετουργικά και επιμελημένα κάνει ο ήρωας σαν ιδιότυπος καλλιτέχνης στον εκάστοτε νεκρό, αφήνει μία τελευταία εικόνα ανθρώπου όμορφου και ακτινοβόλου σα ζωντανού. Επιτρέπει με άλλα λόγια την ψευδαίσθηση πως ο νεκρός είναι όχι μόνο ζωντανός, αλλά και σε κάποιου είδους ακμή. Ο νεκρός λοιπόν θα συνεχίσει να ζει στη μνήμη των ανθρώπων όχι ως ένα μακάβριο πτώμα, όχι ως κάτι ξένο και άψυχο και απωθητικό, αλλά ως κάτι δικό, γνωστό, αγαπημένο. Αυτήν την τελευταία εικόνα, ακριβώς επειδή η ώρα του αποχαρετισμού είναι σκληρή, γεμάτη θλίψη, και συναισθηματικά βαρύνουσα, την κλείνουν οι εναπομείναντες τόσο έντονα και χρωματισμένα στη μνήμη τους που η ζήση του νεκρού και οι όμορφες στιγμές της ξεθωριάζουν. Κάθε φορά που πάνε οι ζωντανοί να φέρουν στο νου τους τα χίλια μύρια όμορφα που περάσανε στο παρελθόν με τον άνθρωπο που τώρα αποχαιρετούν, αυτά καλύπτονται από το μαύρο του πανιασμένου πτώματος. Αυτή η τελευταία κακή εικόνα φεύγει δύσκολα και με πολύ αγώνα από τη μνήμη, τόσο που τελικά αλλοιώνει την πραγματική εικόνα, αυτή που έχτισε ο άνθρωπος ζώντας, σε βαθμό να θαμπώνει ολάκερη τη θύμηση της ζήσης του. Υπάρχει κανείς που να έχει θρηνήσει δικούς και αγαπημένους και να μην τον πλακώνει για πολύ καιρό μετά το φευγιό και την τελετή η κακή εικόνα του τέλους, τόσο που να επικρατεί όλων των άλλων αμαυρώνοντας και ακυρώντας ουσιαστικά τη θύμηση του ανθρώπου;

Το Okuribito ασχολείται με το θάνατο, ναι. Αλλά με τέτοιο τρόπο που αυτός μοιάζει σαν συνέχεια της ζωής. Τον προσεγγίζει ή καλύτερα προσεγγίζει την τελετή που τον συνοδεύει με σεβασμό και ανθρωπιά και ομορφιά.

Με το θάνατο ασχολείται και η έκθεση Bodies που ήρθε εδώ και λίγο καιρό στη χώρα μας. Πόσο διαφορετικά όμως. Ο σεβασμός προς το νεκρό, εδώ δεν υφίσταται. Το σώμα πλαστικοποιείται, τεμαχίζεται ξεγυμνώνεται μέχρι το μεδούλι των κοκκάλων κυριολεκτικά. Τίποτα δε μένει κρυφό. Το πτώμα ή τμήματά του έτσι πλαστικοποιημένο, έχοντας κατακτήσει μια ανεπιθύμητη και απεχθή αθανασία, εκτίθεται σε κοινή θέα. Με πρόσχημα τους ιατρικούς λόγους (τότε γιατί δεν τα μελετούν μόνο γιατροί, φοιτητές ιατρικής ή επιστήμονες που σχετίζονται με την ιατρική) ή τη δυνατότητα κατανόησης των ασθενειών μας ή ακόμα χειρότερα την τέχνη περιφέρονται ανά τον κόσμο τα πτώματα ανθρώπων που επιδεικνύουν τη θνητότητα τους παρά την προβαλλόμενη πλαστική αθανασία τους. Εδώ ο θάνατος δεν αποπνέει δέος, μυστικισμό, θλίψη για το αναπόφευκτο, ελπίδα για μετεμψύχωση, πόνο για τους εναπομείναντες, προβληματισμό για το εφήμερο της ύπαρξης, κυνισμό για τους Διογένηδες. Γιατί ακόμα και στην τελευταία αυτή περίπτωση η φιλοσοφική αδιαφορία του Διογένη για το το σαρκίο του μετά θάνατον μετατρέπεται σε στεγνή και στυγνή τεχνοκρατική αδιαφορία που στερείται πάσης φύσεως φιλοσοφικό υπόβαθρο. Θα μπορούσε βέβαια να ισχυριστεί κανείς ότι η μουμιοποίηση βρίσκει το αντίστοιχό της στην πλαστικοποίηση. Με τη διαφορά ότι ο θανών ευελπιστούσε την επανακατοίκηση του σώματός του από την ψυχή και σίγουρα όχι το ξεγύμνωμα από αδιάκριτα βλέμματα, κάποτε μάλιστα με νοσηρή περιέργεια. Αναρωτιέμαι τι θα σκεπτόταν για την εν λόγω έκθεση και την κυριακάτική μας βόλτα σε αυτήν, εκείνος ο άστεγος Ινδός που θεωρούσε σκοπό ζωής να περισυλλέγει αφιλοκερδώς μέλη ανθρώπων που πετούσαν στα σκουπίδια πλάι από ένα νοσοκομείο, και να τα ενταφιάζει. Και δήλωνε απόλυτα ευτυχισμένος με αυτό που έκανε παρά την εξαθλίωσή του.

Όπως και νά’χει δεν έχω πρόθεση να καταδείξω εκτεταμένα τα αρνητικά της ιδέας να εκτίθενται σε κοινή θέα πλαστικοποιημένα πτώματα. Ας προσθέσω μόνο ότι παρόμοια θλίψη μου φέρνουν και οι αιγυπτιακές μούμιες ή τα κτερίσματα στα μουσεία που με το πρόσχημα της χρονικής και πολιτισμικής απόστασης βεβηλώθηκαν, όχι απλά για να μελετηθεί και να φωτογραφηθεί ο πολιτισμός της εποχής, πράγμα θεμιτό, αλλά και για να εκτεθούν (χώρια βεβαίως τα κτερίσματα από τα οστά που στην καλύτερη περίπτωση στοιβάζονται στις αποθήκες κάποιου μουσείου). Λες και οι αιώνες που διαβήκαν και τα ταφικά έθιμα που μας χωρίζουν δίνουν το δικαίωμα για βεβήλωση των τάφων. Εδώ θέλω μονάχα να μιλήσω για τη έντονη εντύπωση που μου προξένησε η ευαίσθητη και βαθειά ανθρώπινη προσέγγιση του θανάτου από την ιαπωνική ταινία. Και για τη θλίψη που ένιωσα για την ισοπέδωση του θανάτου από την έκθεση Bodies. O θάνατος σε μορφή ποπ κορν για να περνάει η ώρα στο σινεμά της ζωής. Των άλλων.

7 σχόλια:

Tyler Durden είπε...

Καλημερα! Πολύ ωραίο το κείμενο

Village of the Water Mills1Village of the Water Mills2Από την ταινία Dreams του Α.Kurosava. Και σε αυτήν αναπτύσσεται μια ενδιαφέρουσα άποψη για τη ζωή και το θάνατο.

Για την έκθεση Bodies το μόνο σκοτεινό σημείο είναι η προέλευση των πτωμάτων, αλλά αυτό είναι ένα προβλημα που δεν ακυρώνει γενικά τις εκθέσεις πτωμάτων με τη συγκεκριμένη μέθοδο συντήρησης, αλλά βαρύνει τους διαχειριστές της συγκεκριμένης έκθεσης που πιθανόν αδιαφόρησαν για τους συγγενείς των νεκρών που πήραν τα πτώματά τους, καθώς και την προέλευσή τους, (πχ εκτελεσμένοι στην Κίνα)

Είναι κατανοητές οι αντιδράσεις, γιατί είναι κάτι το καινοφανές και προκλητικό για πολλούς, αλλά αν το δούμε πιο ψύχραιμα, είναι νομίζω υπερβολικές γιατί ένας νεκρός είναι νεκρός, τελεία και παύλα, και οποιοδήποτε τελετουργικό ουσιαστικά ικανοποιεί/καλμάρει/κατευνάζει μεταφυσικές ανησυχίες των ζωντανων και των οικείων του, αφήνοντας τον νεκρό παντελώς αδιάφορο και ακόμα πιο πολύ τη φύση που σύντομα θα αμολύσει στρατιές σκουληκιών για την ολοκλήρωση του κύκλου της ζωής.

Από την στιγμή που οι ζωντανοί του έχουν αποδώσει τις αποχαιρετηστήριες τιμές, μετά οποιοσδήποτε τα αναλάβει (φύση, επιστήμη, κλπ) δεν νομίζω ότι βεβηλώνονται. Αντιθέτως πιστεύω ότι είναι πολύ χειρότερο αυτό που γίνεται σήμερα που τα κόκκαλα κονιορτοποιούνται και πετιούνται σαν μπάζα από τους εκπρόσωπους της εκκλησίας σε όσους δεν έχουν χρήματα να τα διατηρούν σε οστεοφυλάκια.

H έκθεση ανθρωπινων υπολειμμάτων, είτε αυτά είναι κόκκαλα, είτε μούμιες, είτε πλαστικοποιημένα σύγχρονα γιατί να είναι κάτι το κακό και όχι κάτι το εκπαιδευτικό ή έστω κάτι που ικανοποιεί την περιέργεια για το μακάβριο και τον θάνατο, μια τάση που την έχουμε λίγο πολύ όλοι μας. Ειδικά για τις μούμιες και τα οστά πρωτόγονων, κλπ είναι σαφώς προτιμότερη η διατήρησή τους σε μουσεία παρά η σταδιακή αποσάθρωσή τους στη φύση. Για τα σύγχρονα πτώματα είναι κάτι το καινοφανές και κατανοώ να υπάρχουν αντιδράσεις, αλλά πολλά πράγματα είναι πώς τα βλέπει ο καθένας.

Επίσης είναι απείρως πιο ανήθικο και απαράδεκτο το θέαμα ζώων (ζωντανων ή βαλσαμωμένων) σε μουσεία φυσικής ιστορίας και ζωολογικούς κήπους, ζώα που θανατώνονται ή αιχμαλωτίζονται για να αποτελέσουν ένα παντελώς άχρηστο και ηθικά επικίνδυνο θέαμα το οποίο δυστυχώς είναι προσφιλέστατο σε κάθε λογής εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κοίταξε εδώ ένα σχετικό άρθρο

Κλεοπάτρα και Μινγκ είπε...

@Tyler Durden, καλησπέρα και συγγνώμη που δεν μπόρεσα να απαντήσω νωρίτερα. Το απόσπασμα από την ταινία του Κουροσάβα είναι κάτι παραπάνω από συγκινητικό και ενδιαφέρον. Είναι ποιητικό. Είχα δει την ταινία παλαιότερα, ωστόσο είναι πολύ διαφορετικά όταν εστιάζει κανείς σε συγκεκριμένη σκηνή. Σε ευχαριστώ ιδιαίτερα που έκανες τον κόπο να την παραθέσεις!

Οι ενστάσεις σου για το θέμα που θίγεται στην ανάρτηση κατανοητές, αλλά πραγματικά δεν μπορώ να χωνέψω ότι εγώ ή αγαπημένο πρόσωπο θα πλαστικοποιηθούμε μετά θάνατον σε στάση ποδοσφαιριστή χωρίς συναίνεση. Βέβαια είχε πέσει πριν χρόνια στην αντίληψή μου ότι κάναν ουρές πολλοί αιτώντας να πλαστικοποιηθούν και να εκτεθούν μετά θάνατον σε κάποια αντίστοιχη έκθεση. Κατανοητή ασφαλώς η επιθυμία για αυτού του είδους την υστεροφημία, όμως μη αποδεκτή. Επίσης το κορυφαίο έκθεμα σε κάποια αυτές τις εκθέσεις ήταν έγγυος με το έμβρυο. Τέτοιου είδους λεπτομέρειες ομολογώ ότι με προδιαθέτουν αρνητικά.

Θα συμφωνήσω για τα βαλσαμωμένα ζώα. Απεχθέστατο θέαμα. Αλησμόνητο το καπλάνι, είδους αιλουροειδούς που εκτίθεται στους Μυτιληνιούς της Σάμου μαζί με καγκουρό με τα μωρά τους. Τα τελευταία τα δώρισαν ομογενείς από την Αυστραλία. Στην περίπτωση των ζώων ο φόνος τους προκειμένου να ταριχευθούν είναι ξεκάθαρα κατακριτέος. Για τους ανθρώπους όμως αυτή η "απλοποίηση" της αντιμετώπισης του θανάτου, που σε τελευταία ανάλυση η επίγνωσή του είναι που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το ζώο, οπωσδήποτε χωράει μεγάλη συζήτηση.

Κλεοπάτρα και Μινγκ είπε...
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
Χρονοστιβάδα είπε...

Χριστός Ανέστη, αγαπημένη Κλεοπάτρα & Μινγκ ! Όντως η υπόθεση χωράει μεγάλη συζήτηση. Την ταινία δεν την έχω δει, αλλά το κείμενό σου μου κινεί το ενδιαφέρον... κι έχω πολύ καιρό να δω καλή ταινία.
Για την έκθεση bodies είχε αναρτήσει ένα θέμα ο presuntos στο ιστολόγιό του κι είχα εκφράσει εκεί τις απόψεις μου... εκτενέστατα. Δεν έχει αλλάξει κάτι μέχρι στιγμής, οπότε δίνω το λινκ για να μην αντιγράφω...

http://presunt0s.blogspot.com/2009/02/bodies.html

Επίσης, υπέπεσε στην αντίληψή μου κάτι σχετικό με την (κακο)μεταχείριση ανυπεράσπιστων ζώων για "καλλιτεχνικούς σκοπούς", που αναφέρθηκε παραπάνω. Δεν ξέρω αν έχετε δει στην τηλεόραση το διαφημιστικό της έκθεσης "Η ζωντανή ζωγραφική του Κώστα Τσόκλη" με ένα σπουργίτι που σπαρταράει μέσα σ' ένα γυάλινο κλουβί. Προσωπικά, όταν το είδα μου ήρθε να ουρλιάξω... καταλαβαίνω ότι ο "καλλιτέχνης" αναζητεί συμπεράσματα από τις ανθρώπινες αντιδράσεις σε ένα τέτοιο "θέαμα", καταλαβαίνω επίσης το μήνυμα που θέλει να περάσει σε όλους εμάς τους εγκλωβισμένους... κάπου, δεν έχει σημασία, όλοι κουβαλάμε μια φυλακή. Αυτό που δεν μπορώ να καταλάβω είναι γιατί δεν ζωγράφισε -αυτή είναι η ριμαδοδουλειά του και η ριμαδοτέχνη του στο φινάλε - το σπουργίτι, αλλά θεώρησε πιο πρωτοποριακό να το βασανίσει ? Συγχώρεσέ με για το έντονο ύφος, αλλά εκνευρίστηκα... δεν πάμε καλά.

O Σχολιαστής είπε...

Γράφεις τόσο όμορφα...

Tyler Durden είπε...

@ χρονοστιβάδα

φριχτό όπως και κάποια που έπνιγε περιστέρια στη σκηνή παλιότερα και όπως πριν 2-3 χρόνια ένας δήθεν καλλιτέχνης που άφησε ένα σκυλί να πεθάνει δεμένο στη γκαλερί του ως εικαστική παρέμβαση δήθεν.

Εχουν τρελαθεί τελείως, πρωτα πρωτα για να αποτελέσει κάτι τέχνη θα πρέπει να σε ωθεί να δεις το αντικείμενο από άλλη οπτική γωνία και αυτό πετυχαίνεται με την απομάκρυνση (ανοικείωση) από το καθεαυτό αντικείμενο.

Αλλά αυτά είναι θεωρία, σε καμμία περιπτωση δεν πρέπει να υποφερει κάποιο ον, από πού κι ως πού η δυστυχία ή ο φόνος κάποιου να αποτελεί τέχνη. Τερατώδης σύλληψη, άλλο η προκλητικότητα στην τεχνη (πχ να είναι απεριόριστα βίαιη και σπλάτερ μια αναπαράσταση σε εικόνα, κλπ) και άλλο αυτό.

Κλεοπάτρα και Μινγκ είπε...

Zητώ συγγνώμη για τις καθυστερημένες απαντήσεις στα ενδιαφέροντα σχόλια όλων σας, αλλά φαίνεται πως το διαδίκτυο χολαίνει στις περιοχές που επισκέφτηκα για διακοπές. Παρεπιπτόντως το στερητικό σύνδρομο με χτύπησε κι ας μη βγήκα ακόμα από το αυγό ως blogger...

@Xρονοστιβάδα, ευχαριστώ για το link που σύντομα θα επισκεφθώ. Όσο για την οργή σου για το βασανισμό ζώων για να παραχθεί κάποιο είδος τέχνης, απολύτως κατανοητή.

@Τyler Durden, πράγματι σοκαριστικές οι πληροφορίες που δίνεις. Ελπίζω μόνο να μη με καταγγείλετε για έλλειψη οικολογικής συνείδησης, επειδή στην πραγματικότητα έλειψα απρογραμμάτιστα λόγω απολύμανσης και εξόντωσης από το σπίτι των σιχαμένων ζωυφίων που κατάφερε ο Κάφκα τόσο καλά να χρησιμοποιήσει λογοτεχνικά (!) στη "Μεταμόρφωση". Προσωπικά πάντως δεν τα αντιμετωπίζω με καθόλου λογοτεχνική ή οικολογική διάθεση.

@Σχολιαστή, αχ, αυτό το παιδικό χεράκι που χτυπάει το τυμπανάκι. Μου χαρίζει ένα πλατύ χαμόγελο κάθε φορά που το βλέπω.